توجه به علل بروز خستگی مفرط در کوهنوردی می تواند از بروز حادثه یا فاجعه ای جدی جلوگیری کند. این امر باید بیشر متوجه همنوردان و سرپرست تیم باشد. شرایط صعود خصوصا در ساعات متوالی صعود در یک روز و درنزدیکی قله خصوصا صعودهای بلند 8000 متری می تواند پیش زمینه فاجعه ای غیر قابل جبران و حتی مرگ باشد.

عوامل بروز خستگی مفرط:

1- ارتفاع زدگی و بیماری حاد کوهستان: از علل اصلی خستگی مفرط در ارتفاع و متعاقب آن ادم مغزی و ادم ریوی عامل افزایش ارتفاع و کاهش فشار هوا و کمبود اکسیژن می تواند باشد. بیماری حاد کوهستان می تواند باعث خستگی مفرط، و در نتیجه کندی حرکات ،احساس سنگینی ،کنفیوژن یا عدم آگاهی به زمان ومکان و درشب هنگام و وقت استراحت باعث بی خوابی وخواب سبک گردد. در طی صعود خصوصا در ارتفاع بالای 4000 متر اگر علائم خواب آلودگی به فرد دست دهد ازعلائم هشدار و بسیارخطرناک می تواند باشد. بی توجهی به خستگی مفرط ناشی از ارتفاع و بیماری حاد کوهستان که ناشی از ادم خفیف مغزی است می تواند کم کم منجر به علائم جدی تر وعلائم ادم مغزی شود که می تواند افت هوشیاری و مراحل پیش کما و درنهایت بیهوشی ناگهانی ومرگ را بهمراه داشته باشد. پس در طی صعود وضعیت کوهنورد باید مورد توجه سرپرست تیم و سایر همنوردان حاضر در برنامه صعود قرار گیرد و در صورت مشاهده علائم خستگی مفرط نسبت به کاهش ارتفاع وبرطرف کردن وضعیت موجود هر چه سریعتر اقدام کرد. بهترین وموثرترین راه درمان چنین وضعیتی کاهش ارتفاع وفرود می باشد. عدم پذیرش و مقاومت در برابر کاهش ارتفاع می تواند صدمات جبران ناپذیر جانی بهمراه داشته باشد.

2-  هیپوترمی و کاهش دمای عمومی بدن: یکی از علت های اصلی خستگی مفرط در ارتفاع ، سرمای شدید و متعاقب آن کاهش دمای عمومی بدن است. این وضعیت خصوصا در فصل زمستان (بخصوص در کشور ما) وشرایط سرما و هوای سرد پیش می آید. در برنامه های زمستانی ،در صعود از یخچالها و ارتفاع بالا که هوا سردتر می باشد این وضعیت بیشتر بوجود می آید. گرم نگهداشتن بدن در طی صعود، استفاده از مایعات گرم، پوشش کافی و تحرک مداوم و پیوسته می تواند ریسک وخطر هیپو ترمی را  کم کند. در هیمالیانوردی که همیشه شرایط سرما حکمفرماست و گاهی دمای هوا در ابتدای صبح در شرایط هوای ثابت و بدون باد به 50 تا 60 درجه زیر صفر می رسد بسیار بیشتر باید احتیاط کرد.

3- فعالیت زیاد بیش از حد توانایی کوهنورد: گاها در ورزش کوهنوردی شرایطی بوجود میآید که فرد ناچارا باید مدت طولانی حتی تا 15 یا 20 ساعت و یا بیشتر بطور پیوسته به فعالیت کوهنوردی جدی و در ارتفاع بالا بپردازد(در اینجا می توانید برنامه های صعودهای گذشته خود را مرور کنید). درروزهای صعود قله و هوای طوفانی که شرایط رسیدن به هدف و قله مشکل تر می شود و فرد ناچار است ساعتها به فعالیت در شرایط سخت بپردازد خستگی مفرط بر انسان مستولی شده و فرد را از توان می اندازد. در چنین وضعیتی کندی حرکات بدن ناشی از خستگی مفرط وضعیت را بدتر کرده و فرد کم کم بسمت شرایط بحرانی پیش می رود که در صورت ادامه چنین وضعیتی ،خطر مرگ کوهنورد را بیشتر تهدید می کند.

4- مصرف داروها: بعضی کوهنوردان بواسطه وجود بیماری های زمینه ای ناچارا از داروهای خاصی استفاده می کنند. داروهایی نظیر ضدافسردگی ها ،داروهای خواب آور وآرامبخش ها ، داروهای ضدجنون، داروهای آنتی هیستامینیک، داروهای کاهنده قند خون، ضدحساسیت ها، داروهای ضد تشنج و... از این قبیل اند. در مورد داروها علاوه بر اثر مثبت دارویی که برای بیماری خاص خود دارند می توانند باعث خواب آلودگی ورخوت و سستی فرد شوند که این وضعیت در اجرای فعالیت های ورزشی کوهنوردی فرد را دچار مشکل میکند.خواب آلودگی در اثر مصرف بعضی داروها جزو لاینفک اثرات آنهاست که می بایست توسط پزشک تجویز کننده دارو تذکرات و هشدارهای لازم به بیمار داده شود. در چنین شرایطی نسبت به تنظیم دوز دارو توسط پزشک معالج باید اقدام کرد و این وظیفه بیمار است که شرایط خود و ورزشی که انجام می دهد را به اطلاع پزشک خود برساند و یا می بایست بیمار با پزشک متخصص طب ارتفاع و پزشکی کوهستان مشورت لازم را بنماید تا از اثرات منفی این داروها در برنامه های کوهنوردی در امان باشد. اثر خواب آلودگی این داروها در حین برنامه های کوهنوردی وخصوصا در بعداز ظهرها که خستگی بر فرد مستولی می شود بیشتر جلوه می کند و بیمار باید بیشتر مراقب باشد. البته امروزه داروهایی با خواص مشابه دارویی و با اثر خواب آلودگی کمتر تولید می شود که بصورت جایگزین می توان از این داروها استفاده نمود و باید این را از پزشک درخواست نمود.

5- بی خوابی های پیش از برنامه: یکی از عوامل دیگر خواب آلودگی در برنامه های کوهنوردی صعودهای شبانه، عزیمت های شبانه به مناطق کوهنوردی (بواسطه راههای دور) و بی خوابی های زمینه ای وعدم استراحت کافی پیش از برنامه است که می تواند تاثیر قابل ملاحظه ای در حین اجرای برنامه برای کوهنورد داشته باشد. برنامه های سنگین کوهنوردی اگر با استراحت کافی پیش از برنامه همراه نباشد می تواند در حین اجرای برنامه باعث خواب آلودگی مفرط برای کوهنورد باشد که این شرایط در ارتفاعات بالای 6000 متر و در صعود به قلل بلند دنیا که بیماری حاد کوهستان یا ارتفاع زدگی هم مزید بر علت است می تواند خواب آلودگی را تشدید کند. برنامه ریزی زمانی مناسب و درنظر گرفتن زمان استراحت کافی می تواند شرایط بهتر وایمن تری را برای کوهنورد فراهم کند تا با هوشیاری بیشتر وتمرکز بهتر بتواند صعود موفق تری داشته باشد.

6- گرسنگی و کاهش قند خون: یک کوهنورد خصوصا در شرایط فعالیت سنگین می بایست به وضعیت تغذیه ای خود توجه کافی داشته باشد.عدم صرف صبحانه، عدم استفاده از میان وعده های غذایی، بی اشتهایی ناشی از بیماری ارتفاع، عدم تنوع غذایی و... می تواند براحتی سطح قند خون کوهنورد را کاهش داده و فرد را در ابتدا دچار بی حالی و رخوت و سستی کرده و بمرور زمان دچار خواب آلودگی کند. پس باید برای رژیم غذایی خود در پیش و حین برنامه های کوهنوردی جدی برنامه ریزی دقیق داشت. مصرف صبحانه مقوی و کم حجم، استفاده از تنقلات و استفاده از قندهای ساده بصورت شکلات، شیرینی، آبنبات و بیسکویت و... بعنوان مواد قندی که براحتی هضم و جذب می شوند و می تواند سطح قند خون را در حد نرمال و نیاز بدن نگهدارد و استفاده از مواد قندی پلیمر و چند ملکولی نظیر نان، ماکارونی، برنج، سیب زمینی و... که بتواند ذخیره قندی و گلیکوژن کافی در کبد و سایر ارگانها نظیر عضلات را برای حداقل 8 تا12 ساعت تامین کند می تواند از افت قند خون جلوگیری کند. یک کوهنورد باید ذخیره چربی مناسب و کافی داشته باشد. داشتن ذخیره چربی مناسب در مواقع ضرورت که ذخیره قندی انسان تحلیل می رود می تواند تا حدی جایگزین ذخایر قندی کاهش یافته بدن در حین برنامه باشد. پس  توجه به تغذیه خوب و با کیفیت می تواند از ایجاد زمینه کاهش قند خون وخواب آلودگی جلوگیری کند. اصول تغذیه خوب را درورزش کوهنوردی باید حتما آموخت و آن را در حین برنامه اجرا کرد.

7- تجمیع عوامل یادشده: همه عواملی که که در بالا بیان شد می تواند دست به دست هم داده ویک تراژدی را بیافریند. بدین واسطه یک کوهنورد باید نسبت به همه عوامل فوق دقت لازم را داشته تا این عوامل باعث بروز فاجعه ای جبران ناپذیر نشود. شرایطی را در نظر بگیرید که کوهنوردی در نهایت خستگی  در ارتفاع بالای 5 یا 7000 متر یا بالاتر و درهوای سرد 30- 40 درجه زیر صفر بخواهد بمدت 15 یا 18 ساعت به کوهنوردی سنگین بپردازد. این عوامل را سهل نگیریم و به سلامتی خود و همنوردان مان بیشتر توجه کنیم. عدم برنامه ریزی زمانی و بی توجهی به تمامی یا بخشی از عوامل یاد شده در بالا می تواند براحتی باعث بروز حادثه ای غیر قابل تصور وفاجعه ای بزرگ باشد. حوادثی نظیر مرگ زنده یاد لیلا اسفندیاری از بانوان کوهنورد قدرتمند کشورمان در سال جاری، فاجعه تاسف بار سقوط دکتر سعید بهالو در قله تیلیچو پیک،حادثه نانگاپاربات، حادثه برنامه زمستانی گرده آلمانها که منجر به کشته شدن دو تن از کوهنوردان خوب کشورمان شد و....همگی بنوعی از عوامل ذکر شده در بالا نشات می گرفتند.

در کوهستان همیشه حوادث در کمین است وکوهستان زاینده حوادث است – مراقب باشیم.

                                                                                               دکتر حمید مساعدیان